ترجمهء كاوه بيات

در سال هاى نخست دهه ۱۳۳۰ هنگامى كه در چارچوب تبليغات ضد كمونيستى آمريكايى ها در ايران، دونالد ويلبر با كمك يكى از همكاران ايرانى اش، على جواهر كلام، كتاب «شرح زندگى من، ابوالقاسم لاهوتى» را جعل و منتشر كرد۱ مقامات شوروى نيز در مقام مقابله و افشاى اين تحريف و تزوير، ضمن پخش بيانات لاهوتى از راديو مسكو در تكذيب اين نوشته، شرحى را نيز درسال ۱۹۵۴ به قلم او تحت عنوان "در باره خودم" در نشريه ء انگليسى زبان ادبيات شوروى منتشر كردند۲
اگر چه اين نوشته كوتاه به روشن تر شدن پاره اى از ابهامات موجود در بارهء زندگى پر فراز و نشيب او كمك چندانى نمى كند ولى از آن جايى كه حتى از همين چارچوب كوتاه و گذرا، هم از پاره اى از كليات زندگى او تصويرى نو به دست مى دهد و هم از احساسات و جهانبينى اش در يك مقطع پايانى از حيات وى، به ترجمه آن اقدام شد. (كاوه بيات)

هنگامى كه از خود مى پرسم كه مرا چه به راه شاعرى انداخت و از آن پس نيز در همان طريق رهنمون ساخت، افكارم به گذشته بر مى گردد، به نخستين تصوراتم از زندگى.
دوران كودكى من در ايران فئودالى گذشت؛ دوره اى كه در آن شاهد خشونت و ظلم بسيارى بودم و هر گاه مردم بى پناهى را مى ديدم كه مورد ظلم و بدرفتارى قرار دارند به نحوى بيش از پيش بر اين باور راسخ مى شدم كه اشك و نفرين و تهديدات توخالى در برابر ظالم كارساز نيست، زيرا وى از اين ها لذت برده و حتى مى تواند براى وارد آوردن صدمات بيشتر بر قربانيانش از آنها استفاده كند. صحنه اى را در خيابان به ياد مى آورم. در خلال عزادارى هاى عاشورا بود، تظاهرات متعصبانه اى كه شيعيان در يادبود حسن و حسين نوادگان كشته شده محمد [ص] بر پا مى كنند ۳
تاجر چاقى تصادفا پاى كودكى را كه سينه زنان در كنار ديگر مسلمان ها اين مراسم را همراهى مى كرد، لگدمال كرد. او در پاسخ به اعتراض كودك خشمگين شد و او را كتك زد. كودك كه از درد و ناراحتى گريه مى كرد تاجر را به باد دشنام گرفت. جمعيت خشمگينى گرد آمد: "اى نابكار چگونه جرئت مى كنى كه در چنين روز عزيزى دشنام بر زبان آورى؟" اين گروه كه توسط تاجر مزبور تحريك شده بودند بر سر آن كودك ريخته و او را با بى رحمى كتك زدند. تاجر هم با قيافه اى حق به جانب به آن گروه پيوست و وارد كار شد. اين صحنه را نگاه كرده و به خود گفتم: "اگر روزى مرا هم كتك بزنند نه خواهم گريست و نه نفرين خواهم كرد، بى فايده است، كار ديگرى بايد كرد"
طولى نكشيد كه شيوه هاى ديگر مقاومت را كشف كردم. براى فلان پسرشخص ثروتمندى كه معمولا همراه با سه نوكر چماق به دست از كوچه ما مى گذشت، دشوار نبود كه ما بچه هاى بى سروپا را اذيت كند. پاسخ خود را در پوست خربزه يافتيم؛ آن را در جايى مى انداختيم كه پاى دشمنمان بر آن رود و نقش زمين شود.
حتى در آن روزها نيز به قدرت كلام واقف بودم. جماعاتى را مى ديدم كه با تكرار ترجيع بندهايى در باب حسن و حسين از خود بى خود مى شدند. مردمانى را مى ديدم كه با شنيدن اشعار شاهنامه – منظومه اى سروده فردوسى در هزار سال پيش كه هنوز هم در ميان مردم از محبوبيت خاصى برخوردار است – به وجد و شوق مى آمدند. پهلوانان اين منظومه سلحشوران دوران باستان بودند كه پا به عرصه نبرد گذاشته و سلحشوران اردوى دشمن را به مبارزه فرا مى خواندند. اين هماوردطلبى ها كه به صورت نظم ادا مى شد گاه لحنى رزمى و غرورآفرين داشتند و گاه نيز جنبه اى سخره آميز و موهن. اين گونه اشعار را رجز مى ناميدند. براى يك سلحشور نه فقط آشنايى با فنون شمشير بازى كه توانايى رجزخوانى نيز لازم بود و من نيز با تقليد از اين سلحشوران باستانى براى نبردهاى كودكانه اى كه داشتيم رجزهايى ساختم كه دوستانم را به مبارزه تشويق مى كرد...
پدرم كه حرفه اش كفاشى بود تقريبا سوادى نداشت ولى اشعار مذهبى مى سرود. او را حكيم (آموزگار يا فرزانه) الهامى مى خواندند و يكى از بهترين شعراى شهر ما محسوب مى شد. حالا كه به او فكر مى كنم با يادآورى ابيات زيبايش غمگين مى شوم؛ ارزش مضامين بهترى را داشتند.

هنگامى كه در مجالس شعرخوانى پدرم و دوستانش حاضر شده و به ابياتى كه از سروده هاى خود يا اشعار زيباى سعدى و حافظ مى خواندند گوش فرا مى دادم ناظر تاثير هر يك از اين اشعار مختلف بر شنوندگان بوده و سعى مى كردم به نيروى مرموز شعر پى ببرم. در سرودهاى خود در عين تقليد از پدرم سعى داشتم بدان ها سرزندگى و تاثير بخشم كه ديگر پسران هم سن و سالم نيز آنها را درك كنند.
تقريبا بدون آن كه متوجه باشم بزرگ شدم. متاسفانه همانند هزاران نفر ديگر از نسل خود تقدير بر آن قرار داشت كه به مدرسه راه نيابم. تنها نشانه گام نهادنم به ايام شباب، يعنى از دست رفتن باور كودكانه ام به خداوند قادر و توانا به اين گونه رخ داد: در آن ايام، ايران به تدريج از خوابى طولانى بيدار مى شد. در نيمه دوم قرن ۱۹ مجموعه اى از شورش هاى دهقانى در نقاط مختلف كشور صورت گرفت. تمايلات ملى گرايانه خرده بورژوازى و پيشه وران اشكال ويژه اى به خود گرفته بود. انواع فِرَق مذهبى، لژهاى فراماسونرى و تشكيلات مشابه مانند قارج سر برآورد و همه آنها در تلاش جلب وفادارى جوانان مستعد بودند و جوانى هايم در عرصه شعر و شاعرى – كه به تاثير از پدرم رنگ و رويى عرفانى هم گرفته بود – محبوبيتى برايم به همراه آورده بود.

يك روز از پدرم خواسته شد كه مرا به يكى از مجالس فرقه بهايى ببرد. در اين مجلس يك نفر با طمطراق بسيار پيامى را از عبدالبهاء رهبر اين فرقه خواند كه در آن زمان در عربستان اقامت داشت. در اين پيام آمده بود كه جوانى ابوالقاسم نام مشمول عنايات الهى گشته و چنين مقرر است كه به سطحى از اعجاز و شاگردى شخص عبدالبهاء نائل گردد.
در آن ايام از آنجا كه پدرم ديگر دندان چندانى در دهان نداشت، بر آن شدم بى سر و صدا از اين نيروى اعجاز خود بهره اى گيرم؛ مى بايست دعا مى كردم كه در عرض يك شب مجددا در دهان پدرم دندان برويد. صبح روز بعد در حالى كه پدرم هنوز خواب بود خود را به تخت او رسانده و تلخى بر طرف شدن وهم و خيال را آزمودم. از آن به بعد ديگر ميل نداشتم يك مبلغ بهايى باشم.
چندى بعد انجمن ماسونى محل، مرا براى تحصيل به تهران اعزام داشت ولى مدرسهء لاله زار – خيابان اصلى تهران – براى پسر يك كفاش، مدرسهء مناسبى از آب در نيامد و اقامت در آن جا كوتاه بود. از اينكه آن جا را ترك مى گفتم متاسف نبودم.
حوادث بزرگى در پيش بود و من نيز در سيلاب عظيم جنبش هاى عمومى رهسپار شدم. بازتاب انقلاب ۱۹۰۵ روسيه در ايران شنيده مى شد. به محافل انقلابى پيوستم. هيچگاه آن اتاق را با سراپرده سرخش فراموش نمى كنم و بيرق سرخ و تپانچهء روى ميز كه در برابرش سوگند ياد كردم كه سرباز پاى بر جا و وفادار انقلاب باشم. در مقام يكى از اعضاى اين محفل شب نامه (جزواتى بر ضد شاه و نظام اشرافى) نوشته و پخش كردم، در مجامع سخنرانى ايراد كرده و براى انقلابيونى كه به لباس مبدل قاطرچى در آمده بودند پيام هايى مى بردم. نخستين پيروزى مردم – تحديد [محدود شدنِ] قدرت شاه از طريق انتخابات عمومى – با شادمانى بسيار جشن گرفته شد. در آن روز اشعار من نيز در زمرهء شعرهاى زبانزد مردم بود.
در اين ميان اشراف فئودال و اغنياء بيكار ننشسته و پنجه هايشان در كار بود تا كنترل مجلسى را در دست گيرند كه مردم پاى كسب آن خون داده بودند. سال ۱۹۰۸ جسارت و تهور مرتجعين بيشتر و بيشتر مى شد. شليك توپخانه در تهران طنين انداز شد. محمدعلى شاه عمارت مجلس را زير آتش توپخانه گرفت. انقلابى ها كه فقط به تفنگ مسلح بودند از آخرين دژ آزادى دفاع كردند. در آن روز برد با توپخانه بود ولى انقلاب نيز منهدم نشد. آتش انقلاب اين بار از تبريز زبانه زد؛ نهضتى كه تحت رهبرى سردار آزادى ستارخان قرار داشت و همچنين شهر رشت. من نيز مانند ديگر رفقايى كه موفق به اختفا شده بودند عازم رشت شدم.
در طول راه در محاصرهء يكى از واحدهاى هوادار شاه در آمديم. يكى از همراهان در مقام مقاومت بر آمد و در دم كشته شد. مابقى نيز به قصبهء كرج كه در آن حوالى بود منتقل شده و در يك طويلهء تاريك و متعفن حبس شديم. حدود دويست نفر مجبور بودند كه كف گل آلود آن دراز بكشند. تعدادى جان سپردند و جنازه آنها چند هفته بر جاى بود. يك روز فكر كردم كه صداى نگهبانى را مى شنوم كه به كردى آواز مى خواند. با زبان و فرهنگ كردى آشنايى داشتم زيرا مادرم از يكى از طوايف كرد بود. به نرمى اين ترانه را دم گرفتم. نگهبان جلو آمد و باب صحبت را گشود. "از كدام چشمه تشنگى خود را فرو نشاندى؟"
"از همان چشمه اى كه هيچگاه تاريك نمى شود" پاسخى بود كه بر اساس تعارفات مرسوم كردى دادم. همان شب آن سرباز كرد مرا يارى داد كه بگريزم. مى بايست از طريق كوره راه هايى پرت و دور افتاده و با ارتزاق از ريشه هايى كه مى توانستم از زير برف پيدا كنم راه خود را در كوه هاى پوشيده از برف بيابم.
در صفوف انقلابيون در رشت همه چيز بر وفق مراد نبود. عاملان تفرقه و تشتت در صدد دامن زدن به تنش هاى ملى بين آذزبايجانى ها و فارسى زبان ها و ارمنى ها بودند و من با كمك ديگر كسانى كه اين تحريكات را ناديده مى گرفتند براى وحدت و اتحاد كوشيدم. عملكرد خودمان در مقام سرمشق و سخنرانى هايمان كارساز واقع و وحدت از نو اعاده گشت.
سال ۱۹۱۱ ايران در برابر يك التيماتوم مشترك بريتانيا و روسيه قرار گرفت كه باعث شد روحى انقلابى بر همگان چيره شود. پذيرش يا نفى آن؟ در يكى ار بندهاى اولتيماتوم آمده بود كه ايران حق ندارد يه جز يك قواى ژاندارم از هيچ نيروى متعارف ديگرى برخوردار باشد. انقلابيون گفتند: "بسيار خوب. حالا كه قرار است فقط ژاندارم ها مسلح باشند بايد ژاندارم شويم". سران انقلابى جلسه اى محرمانه تشكيل دادند. بار ديگر در برابر بيرق سرخ سوگند ياد كرديم كه در عين حفظ هسته هاى مسلح انقلاب، در يونيفورم ژاندارمرى به انقلاب وفادار باشيم. براى تشكيل يك نيروى [ژاندارم] به شهر قم اعزام شدم. وظيفه داشتم اين واحد را به پناهگاهى جهت انقلابى هاى "فرارى" تبديل كنم.

سال ۱۹۱۴ فرماندهان قواى اشغالگر بريتانيا و روسيه در ايران وجود نيروهاى از نوع [واحد] تحت فرمانم را با توجه به كينهء سرشارى كه نسبت به نيروهاى اشغالگر داشتند نامطلوب دانستند. واحد من منحل شد و من كه در آن موقع دست بر قضا غايب بودم به مرگ محكوم شدم. از مرز ايران و تركيه [عثمانى] گريختم. تا جايى كه امكان داشت با نهضت در ارتباط بودم. در سليمانيه كه يك شهر كوچك مرزى در خاك تركيه [عثمانى] است ماندم. ولى آنگاه تركيه  [عثمانى] درگير جنگ شد. مرز بسته شد و تمام ارتباطات قطع شد. چگونه مى توانستم در خارج و به دور از كشور خودم بمانم؟ پاى پياده به سمت بغداد راه افتادم و از آنجا به سمت كرمانشاه. در جنگ پارتيزانى بر ضد قواى اشغالگرشركت كردم و يكى از دبيران روزنامهء انقلابى «بيستون» شدم.                      
در اينجا كه نقطهء عطفى بود مسير زندگانى ام تغييرى اساسى را تجربه كرد. سربالايى تندى آغاز شد...
در زمان انقلاب فوريه ۱۹۱۷ سربازهاى روسى مستقر در كرمانشاه را نارضايتى گسترده اى فرا گرفته بود. با بلشويك هايى كه به تهييج در ميان سربازان روسى مشغول بودند به همكارى پرداخته و در مجامعشان به ايراد سخنرانى دست زدم. همراه با آنها به عضويت كميتهء انقلابى اى در آمدم كه تشكيلات موسوم به "پليس غرب" را كه توسط انگليس ها تأسيس شده بود از ميان برداشت. در تأسيس نخستين تشكيلات كارگرى ايران مشاركت داشته و اولين بيانيه آن را خودم نوشته و چاپ كردم.
تقريبا در تمامى شماره هاى «بيستون» اشعار و مقالاتى نوشتم با يك موضوع واحد: انقلاب تازه شروع شده است. پس از فرمان شوروى مبنى بر فراخوانى نيروهاى روسيه از ايران گاردهاى سفيد هجوم آورده و با تكيه بر تفوق كمّى شان، انقلابى هاى ايرانى را هدف سركوب خونين قرار دادند. بار ديگر مجبور شدم به تركيه و اين بار به استانبول بگريزم. در اين جاست كه بخشى از حافظه ام را از دست مى دهم، تو گويى زمان حذف شده باشد. گروهى از كودكان بى خانمان استانبول مرا بى هوش از خيابان جمع كرده و از نو به زندگى باز آوردند. بعدها در مقام قدردانى قطعه شعر "يتيمان جنگ جهانگيرى" را تقديمشان كردم.۴
در استانبول در بارانداز كار كردم، شاگرد قهوه چى بودم، درس دادم، دبيرى نشريه اى فارسى را بر عهده گرفتم كه اندكى بعد از سوى مقامات ممنوع شد و چند مجموعهء كوچك از اشعار خودم را منتشر كردم.
مجموعهء اشعار تغزلى ام در استانبول حالتى تمثيلى دارد زيرا در غير اين صورت هيچ گاه از مميزى سانسور نظامى تركيه (كه تحت كنترل انگليسى ها بود) نمى گذشت. در اين اشعار از خودم به عنوان بلبل و از وطنم نيز تحت عنوان باغى ويرانه ياد مى كردم؛ بريتانيا نيز زمستانى منفور كه به جان گل هاى سرخ باغ افتاده و صيادى بى رحم كه بلبل مجروح را به قفس افكنده بود و مقامات حكومتى كه فاقد هرگونه قدرت تخيل بودند نيز با ملاحظهء مضمون گل و بلبلىِ كار مانند ديگر اشعار فارسى، بدون چون و چرايى، اجازه انتشار اشعار ضد امپرياليستى ام و ارسال شان را به ايران صادر كردند؛ ولى در ايران مخاطبان آنها به خوبى مى دانستند كه چگونه بين سطور را بخوانند. انقلابى ها به خوبى ملتفت فراخوانم براى مقاومت در برابر امپرياليست ها و حملاتم به [سيد] ضياء [الدين طباطبائى] نخست وزير وقت ايران و دست نشاندهء بريتانيا بودند.
سال ۱۹۲۱ از شعله ور شدن مجدد آتش انقلاب در گيلان خبر آورد. مقامات ترك از صدور پروانهء خروج امتناع كردند و بار ديگر مجبور شدم بيراههء پايان ناپذير بيابان ها را در پيش گيرم كه بعدها موضوع يكى از غزل هايم شد: "نه مى گريم نه شيون مى كنم من". ۵
پيش از آن كه به آذربايجان ايران برسم قيام [خيابانى] در آن جا توسط رضاخان وزير جنگ كه بعدها ديكتاتور [ايران] شد، سركوب گشته بود. به رغم مراقبت هاى پليس توانستم از نو با رفقاى نظامى پيشن ام ارتباط حاصل كنم؛ به يك كارزار تبليغاتى در ارتش دست زده و همراه با يك نيروى جديد انقلابى در ژانويهء ۱۹۲۲ [بهمن ۱۳۰۰] به سمت تبريز حركت كردم. گردان هاى مسلح و مكمل شاه كه از نظر تعداد نيز بر ما برترى داشتند توسط تعداد معدودى از رزمندگان نيمه گرسنه و ژنده پوش كه اسلحه چندانى هم در اختيار نداشتند در هم شكسته شدند، چرا كه اين رزمندگان انقلابى بودند. در اول فوريه [۱۲ بهمن] كميته انقلابى قدرت را در تبريز به دست گرفت و براى مردم آزادى، نان و انتظام به همراه آورد.
به سختى مى توان آن يازده روز فراموش نشدنى تبريز آزاد و سركوب بعدى قيام توسط قواى متحد ضد انقلاب را در چند سطر وصف كرد.از آن جا كه فقط در مورد خودم و آن هم در مورد خودم به عنوان يك شاعر مى نويسم، فقط به ذكر يك نكته اكتفا مى كنم. آن هم براى همكاران جوانى كه نگران آن هستند كه شايد ساير فعاليت ها و مبارزات سياسى، آنها را از فعاليت خلاقه شان منفك سازد؛ در آن روزها در حالى كه مى بايست از خواب و خوراك خود مى گذشتيم اشعارى در وجودم شكل گرفت كه به هيچ وجه امكان نداشت در وضعيتى به غير از آن روزهاى دشوار پا به عرصه وجود بگذارند.
قواى "تنبيهى" در كوچه و خيابان تبريز بيداد مى كردند. برخى از شورشيان در ارتفاعات اطراف پراكنده شدند و مابقى ما نيز با زد و خورد راهى به سوى مرز گشوديم ولى راه [مراجعت] به ايران بسته بود: حكومت رضاشاه ما را ياغى خوانده و براى سرمان بهايى تعيين كرده بود.

آخر خط زندگانى ام به نظر مى رسيد؛ ولى در آن شب تاريك هنگامى كه اسب زير پايم بر رود ارس زد ناگهان نور اميدى بر دلم تابيد و هنگامى كه از آن سوى رود برآمدم راه جديدى در پيش يافتم. احساس آن لحظهء خود را در غزل "سال ها در جست و جوى حق به هر در سر زدم" بيان كرده ام.۶
در ۱۹۲۳ وارد مسكو شده و در مطبعه خانهء خلق هاى اتحاد جماهير شوروى سوسياليستى به عنوان حروفچين به كار مشغول شدم. چندى بعد كتابم كه خود حروف آن را چيده بودم منتشر شد. بعدأ كارگر ادبى انتشارات مزبور شدم و در ۱۹۲۴ در يك روز فراموش نشدنى به صفوف حزب كمونيست پذيرفته شدم.
براى شاعرى كه از كشورش و از مردمانى كه به زبان او سخن مى گويند دور بماند زندگانى سخت است. در پى اطلاع از تأسيس تاجيكستان شوروى، جايى كه فردوسى وسعدى براى مردمانش به همان اندازه اى عزيز است كه در ميهن من ايران عزيز هستند، بدانجا رفته و كارى گرفتم. اينك ديدن شهر زيباى استالين آباد با يادآورى ساختمان هاى كاهگلى روستاى دوشنبه هنگامى كه سى سال پيش پاى بدانجا گذاشتم خود لذتى است.
چند سالى است كه مقيم مسكو شده ام. در كنار نوشتن اشعار خود (در حال حاضر يك كتاب خاطرات به نظم و نثر) به ترجمه پوشكين، گوركى، ماياكوفسكى و شعراى معاصر شوروى نيز مشغولم. اتللو، رومئو و ژوليت و شاه لير شكسپير را ترجمه كرده ام و نمايشنامه هاى لوپه دوگا را براى تئاتر استالين آباد. اخيرا نيز به ترجمه كمدى جاودانى گريبايدوف، «بدبختىِ با فهم بودن» مشغول شده ام. همسر و همكارم سسيلى بانو شاعر و مترجم شوروى اشعار فارسى، مشاور هميشگى من در اين ترجمه هاست. من نيز به نوبت خود در مورد ترجمه و ويرايش شاهنامه، منظومهء حماسى فردوسى به او مشورت مى دهم. چهار فرزندى كه داريم به هيچ  وجه مانع كار ما نيستند.

* [لاهوتى: شاعر و فعال سياسى دوران انقلاب مشروطه، متولد ۱۲۶۴ شمسى در كرمانشاه، كه در ۱۳۳۶ در شوروى درگذشت. پستى و بلندى هاى زندگى او كه در اينجا به آنها اشاره كرده و پيگيريش و درسى كه از آن مى توان گرفت باعث شد كه متن را عيناً تايپ و روى اين سايت تكثير كنيم. از سوى ديگر، اين هم نوعى پاسخ است به ساده انگارى هاى رايج در روند مبارزه و پيامدهاى طبيعى آن.
ضمناً آنچه داخل كروشه آمده افزودهء توضيحىِ ما ست. انديشه و پيكار.]

۱. براى آگاهى بيشتر بنگريد به: كاوه بيات، كودتاى لاهوتى: تبريز بهمن ۱۳۰۰، (تهران: نشر و پژوهش شيرازه ۱۳۷۶) صص ۲ تا ۶ و همچنين مقدمه احمد بشيرى بر : ديوان ابوالقاسم لاهوتى، ( تهران: امير كبير ۱۳۵۸) صص صد تا صد و هشت.

۲. Abdulkasim [sic] Lahuti, ”About Myself” Soviet Literature, ۹ (۱۹۵۴) ۱۳۸-۱۴۴
قطعه شعر "پاسخ به اغواگران" نيز كه در واكنش به اشاره كتاب مجعول زندگانى من سروده شده بود در انتهاى اين مقاله به امضاى A.R Johnstone به انگليسى ترجمه و ضميمه شده است. (براى اصل فارسى نك به : ديوان ابولقاسم لاهوتى، صص ۵۱۴ تا ۵۱۶)
لازم مى باشد كه از سركار خانم استفنى كرونين صاحب نظر تاريخ نظامى ايران و نويسنده كتاب ارتش و حكومت پهلوى (تهران، ۱۳۷۷) كه تصويرى از اين مقاله را در اختيار نگارنده قرار دادند تشكر شود. ايشان در يكى از نوشته هاى اخير خود در مورد لاهوتى – به مشخصات ذيل – از اين سند ياد كرده اند.
”Iran’s Forgatten Revolutionry: Abulkasim Lahuti and the Tabriz Insurection” in Sephanie Cronin (ed.by) Reformers and Revolutionaries in Modern Iran (Routledge Curzon, London and New york 2004), pp. 118-146.
۳. در ترجمه انگليسى از مراسم عاشورا تحت عنوان مرسوم در ادبيات اروپايى آن دوره Shakhsei – Vakhsei [شاه حسين- واحسين] ياد شده است. البته قرار دادن نام امام حسن (ع) در زمره شهداى عاشورا نيز نادرست است.
۴. ابولقاسم لاهوتى ، آثار منتخب، (مسكو: اداره نشريات به زبان هاى خارجى، ۱۹۴۶)، ص ۴۲
۵. همان، ص ۲۶۹.
۶. همان،۲۷۹.
(برگرفته از دوماهه نامه «جهان كتاب»، شماره ۲۴۰ـ۲۳۹، فروردين ـ ارديبهشت ۱۳۸۸، چاپ تهران)